De afgelopen lange, warme zomer was ik vaak in Berlijn, mijn tweede Heimat zogezegd. Voor de geschiedschrijving: het was de (eerste) zomer van het 9-euro-ticket. Ik had wat klussen in de stad en had dus een doel, maar ik zeg daar meteen bij dat ik, om naar Berlijn te gaan, meestal geen specifieke reden nodig heb. Als ik er een tijdje niet ben geweest, begint het te kriebelen. Dan moet ik weer.
Mijn relatie met de stad dateert uit de jaren die ik er heb gewoond. Tijdens bezoeken daaraan voorafgaand, de eerste keer jaren voor de val van de Muur, raakte ik in de ban van de stad met z’n levende geschiedenis en ik greep dan ook met beide handen de kans aan om er te gaan wonen. Dat was in 2002, bijna tien jaar later vertrok ik weer en die scheiding deed echt zeer.
Wat ’t is? Vul zelf maar in (1). De ruimte, het groen, de mensen, de stadjes in de stad, de volkstuinen, het prima openbaar vervoer, etc. etc. Ik voel me er thuis en weet van Nederlandse vrienden in Berlijn dat het precies dát is wat ze in de stad zo aantrekt en bevalt. Het rauwe, de rafelrandjes, het gevoel dat je – ik gooi er maar ’s een versleten uitdrukking tegenaan – niet altijd binnen de lijntjes hoeft te kleuren. Over de tegenwoordige tijd in deze alinea heb ik lang nagedacht. Daarover zo meer, eerst de na-de-val-geschiedenis in vogelvlucht.
Verwachtingsvol
In de periode na 9 november 1989 hing er een verwachtingsvolle sfeer in Berlijn. Mensen kwamen van heinde en ver om het wonder te aanschouwen en, niet zelden, om met eigen pikhouweel een stuk van die Muur te souvenieren. Nog geen jaar later volgde de Duitse hereniging en werd Berlijn officieel hoofdstad, wat stond de ontwikkeling tot metropool nog in de weg? Dat viel, zoals bekend, vies tegen. Bedrijven stonden niet in de rij om zich in Berlijn te vestigen, waarom zouden ze? Ze zaten al in het financiële centrum van Duitsland, in Frankfurt am Main, ze hadden al een hoofdkantoor in Hamburg, Keulen of München. Wat moet je dan in Berlijn met z’n kleine vliegveldjes? De stad ontdeed zich ook nog eens in ijltempo van de gevallen Muur, verkocht braakliggende grond aan projectontwikkelaars (Checkpoint Charlie!) en beroofde zich op die manier geheel vrijwillig van een potentiële toeristenmagneet.
De euforie maakte plaats voor een kater. Torenhoge werkloosheid, idem schulden. Berlijn leefde jarenlang op veel te grote voet, want een herenigde stad heeft van veel teveel: theaters, vliegvelden, dierentuinen ga zo maar door. Maar kom niet aan Zoo, want dan staan West-Berlijners op hun achterste benen. En blijf af van Tierpark, want dan krijg je Oost-Berlijners over je heen.
Dat was zo ongeveer de stand van zaken toen ik in Berlijn kwam wonen. Het was een prachtige zomer, een van de vele Jahrhundert zomers die ik er heb meegemaakt, maar er werd om me heen veel gemopperd. Intussen weet ik dat Berlijners van nature geen lachebekjes zijn, ze mopperen gewoonweg altijd, maar toen zag ik dat mensen ook wel reden hadden om te klagen. Geen werk, een Agenda 2010 die weinig goeds voor je uitkering beloofde, 1-euro-jobs, nee, het was allemaal niet om vrolijk van te worden.
Kentering
Wanneer kwam de kentering? Altijd moeilijk om daar precies de vinger op te leggen, Wowereits arm aber sexy heeft in ieder geval veel goeds gedaan. De creatieve sector kwam tot ontwikkeling, werd herontdekt zou je eigenlijk moeten zeggen, want West-Berlijn had altijd al een grote aantrekkingskracht op creatievelingen. Goedkope woningen en ateliers, lage kosten voor levensonderhoud, er werd wel eens lacherig gedaan over al die mensen met vage beroepen die de stad (her)ontdekten, maar dat verstomde toen duidelijk werd dat die mensen geld verdienden, voor zichzelf en voor Berlijn. Het stadsbestuur zag het licht en besefte dat de restanten van de Muur een toeristische attractie vormden waar geen Eiffeltoren aan kon tippen. Dat het inzicht (te) laat kwam, zie je goed in de Bernauer Strasse waar een op zich mooi concept wordt ontsierd door appartementenblokken: helaas, pindakaas – grond verkocht aan partijen die geen boodschap hebben aan historie.
Berlijn werd hot, de stad waar je (geweest) moest zijn. Hotelketens stampten er filialen uit de grond, alles wat maar rook naar de geschiedenis van de stad werd tot museum gebombardeerd. Geen Kiez meer zonder step of fiets, geen sloot meer zonder rondvaartboot: dat is Berlijn anno 2022. De verwachtingen van de periode na de val van de Muur zijn, met vertraging, ingelost.
Dat heeft wel een prijs en dan kom ik terug op de tegenwoordige tijd die ik met zoveel aarzeling in de derde alinea gebruikte. Tijdens mijn laatste bezoek zag ik duidelijker dan ooit dat Berlijn in rap tempo een ‘gewone’ hoofdstad aan het worden is. De rauwe kant, de zo kenmerkende authenticiteit, is er niet of nauwelijks meer. Dat was grotendeels ook onvermijdelijk. Ost-stations als Ostkreuz en Warschauer Strasse moesten eenvoudigweg wel opgeknapt en gemoderniseerd worden en dat er vroeger of later een ruwe borstel over de achenebbisj zooi bij Bahnhof Zoo zou gaan, hoeft ook niemand te verwonderen.
Maar iets minder rücksichtlos? Met iets meer gevoel voor de bijzonderheid van de stad en iets minder voor de commercie? Ja, dat was wel fijn geweest. Of manifesteer ik me nu al te zeer als een Berlijner die altijd wel iets te mopperen heeft? Vul zelf maar in (2).
Margriet Brandsma is een Nederlands journalist.
Ze werkte van 1994 tot en met 2014 voor het NOS Journaal. In de periode 2002-2011 was ze correspondent voor de NOS in Duitsland met als standplaats Berlijn. In de jaren ’70 ging ze bij de radio werken, via de IKON kon ze aan de slag bij het actualiteitenprogramma Hier en Nu van de NCRV. Na een poosje bij Met het Oog op Morgen stapte ze over naar de NOS, waarvoor ze uiteindelijk als correspondent in Duitsland ging werken. Op 30 december 2010 was haar laatste reportage uit Duitsland in het journaal te zien. Vanaf 2011 werd zij algemeen en onderzoeksverslaggever voor het NOS Journaal. Dit bracht met zich mee dat ze moest ‘herinburgeren’ in Nederland. Per 1 juli 2014 verliet Brandsma de NOS. Ze wilde zich meer richten op het schrijven van boeken.(www.margrietbrandsma.nl)